Pomnik upamiętniający rodzinę Jagomastasów

Kamień upamiętniający zamordowanie w Ponarach przez nazistowską policję bezpieczeństwa w dniach 21–23 sierpnia 1941 r. działacza społecznego Małej Litwy, bibliofila, kolportera książek, drukarza, wydawcy Enzysa Jagomastasa i jego rodziny, został postawiony w 1996 r. z inicjatywy ówczesnego kierownika Miejsca Pamięci w Ponarach Algisa Karosasa, w ramach obchodów 55-tej rocznicy mordu rodziny Jagomastasów. Na pomniku wykuto napis: „PAMIĘCI ENDZISA JAGOMASTASA/ WYDAWCY I KOLPORTERA PRASY/ MAŁEJ LITWY ORAZ / JEGO RODZINY, ZAMORDOWANEJ 23.08.1941 R.”. W lipcu 2001 r. pomnik zrekonstruowano (arch. Julius Masalskas, rzeźb. Gintas Šuminas).

Przy wznoszeniu pomnika pomagali członkowie Stowarzyszenia Krajoznawczego, żołnierze brygady „Geležinis vilkas” Litewskich Wojsk Lądowych i in. Przez długie lata opiekę nad tym symbolicznym grobem sprawowała mieszkająca w Ponarach parafianka Wileńskiego Kościoła Luterańskiego Rūta Hakaitė. Obecnie utrzymaniem porządku w otoczeniu pomnika regularnie zajmują się członkowie Wileńskiego Stowarzyszenia Ewangelicko-Reformowanego.

Na początku 1933 r., po dojściu Hitlera do władzy w Niemczech, rozpoczęła się dynamiczna nazyfikacja administracji państwowej oraz społeczeństwa. W niełasce nazistów znalazła się również znana z obrony praw Litwinów w Prusach Zachodnich rodzina Jagomastasów. W 1935 r. podczas odbywającego się sądu nad Ernstem Neumannem i Theodorem Zassem, którzy podjęli próbę organizacji w regionie kłajpedzkim przewrotu wojskowego, tłum wybił okna w domu Jagomastasów w Tylży, zamierzał zniszczyć znajdującą się nieopodal drukarnię „Lituania”. W 1940 r. na rozkaz tylżyckiego gestapo musiano przerwać wydawanie litewskiej gazety Naujasis Tilžės keleivis, a ,Jagomastasom nakazano się wyprowadzić. 30 października 1941 r. przybyli oni do okupowanego przez sowietów Wilna. Po okupacji Litwy przez nazistów, 21 sierpnia 1941 r. Ona Jagomastaitė (1900–1941) z mężem Emilisem Vilmantasem-Mecklenburgiemn zostali aresztowani i następnego dnia rozstrzelani w Ponarach. 23 sierpnia w Ponarach rozstrzelano również Enzysa Jagomastasa z żoną Aną Mortą (1870–1941), synów Dovasa (1904–1941) i Jurgisa (1917–1941). Syn E. Jagomastasa Emilis mieszkał w tym czasie w Niemczech. Jego dalsze losy nie są znane.

Enzys Jagomastas

E. Jagomastas urodzony 22 marca 1870 r. w Lumpėnai (obecnie rej. szyłokarczemski) w latach 1884–1889 uczył się rzemiosła drukarza w drukarni Ottona von Mauderode, która wydawała gazety oraz książki w języku litewskim. Drukarnia ta w latach zakazu druku w języku litewskim (1865–1904) była największym wydawnictwem książek, drukującym publikacje dla Wielkiej Litwy. W latach 1896–1941 do E. Jagomastasa należała drukarnia w Tylży, którą właściciel w 1912 r. nazwał „Lituania”. Drukarnia ta drukowała między innymi gazety Aušra (1897–1899) i Naujasis Tilžės keleivis (1924–1940). ). E. Jagomastas, aktywny społecznik, należał do większości litewskich stowarzyszeń, w tym również do stowarzyszenia Litwinów śpiewaków w Tylży – ówczesnego centrum kultury Litwinów pruskich, odgrywającego znaczącą rolę w utrzymaniu świadomości narodowej Litwinów w Prusach. Dom Jagomastasów w Tylży stał się centrum przyciągania świadomych narodowościowo Litwinów pruskich.

Rodzina Jagomastasów: ojciec Enzys, matka Morta Jurgelaitytė Jagomastienė i syn Jurgis około 1930 r.

Ona Jagomastaitė i Emil Mecklenburg

Najstarsza córka E. Jagomastasa Ona Jagomastaitė (1900–1941), zainspirowana działalnością ojca, stała się aktywną działaczką społeczną Małej Litwy. Od 1920 r. pracowała w drukarni ojca, stała się jego pomocnicą, redaktorką gazety Naujasis Tilžės keleivis. W gazecie redagowanej przez O. Jagomastaitė ukazywało się sporo artykułów politycznych, które po zapanowaniu w 1933 r. reżimu nazistowskiego były nie do przyjęcia. Od 1936 r. O. Jagomastaitė zakazano redagowania, więc zmuszona była pracować potajemnie. Wyjątkowa jest historia Ony i Emilisa Macklenburga. Pracując w drukarni ojca, O. Jagomastaitė poznała pracownika merostwa Tylży E. Macklenburga. Jego matka była Litwinką (nazwisko panieńskie Vilmantaitė). Nie zważając na negatywne nastawienie administracji nazistowskiej oraz liczne upomnienia, E. Macklenburg ożenił się z Oną i z tego powodu został zwolniony z pracy. Zostawszy Emilisem Vilmantasem-Macklenburgiem, mąż Ony stał się członkiem rodziny Jagomastasów, pracował w drukarni teścia, podzielił los tej rodziny.

Odwiedziny rodziny Jagomastasów w domu K. i J. Juodkazysów w Pojegach (lit. Pagėgiai) (1938 r.). Drugi od lewej: D, Jagomastas, trzecia: O. Jagomastaitė-Vilmantienė, czwarty: E. Jagomastas. Stoi E. V. Mecklenburg.

Dovas Jagomastas

W działalności społecznej Małej Litwy uczestniczył oraz artykuły do Naujasis Tilžės keleivis pisał również Dovas Jagomastas (1904–1941). Od 1937 r. oficjalnie kierował on drukarnią „Lituania”, z kolei po przymusowej przeprowadzce do okupowanej przez sowietów Litwy w 1940 r. zatrudnił się jako lektor języka niemieckiego w ówczesnym Wileńskim Uniwersytecie Ludowym.

Dovas Jagomastas. Biblioteka Kowieńskiego Uniwersytetu Technologicznego.

Emilis Jagomastas

O życiu średniego syna Emilisa Jagomastasa (ur. w 1910 r.) zachowało się najmniej danych. Wiadomo, że po opuszczeniu domu rodzinnego w Tylży zamieszkał on w Dreźnie. Jego dalsze losy nie są znane.

Jurgis Jagomastas

Najmłodszy syn Jurgis Jagomastas (1917–1941), po ukończeniu gimnazjum w Tylży studiował nauki humanistyczne na Uniwersytecie Witolda Wielkiego. W latach 1940–1941 pracował w Bibliotece Uniwersytetu Wileńskiego.

Jurgis Jagomastas w ogródku Muzeum Wojskowego w Kownie (1938).