Pomnik ku czci zabitych Polaków
Pierwszy symbol pamięci w Ponarach upamiętniający pomordowanych Polaków – drewniany krzyż oraz symboliczny nagrobek został postawiony jesienią 1990 r. z inicjatywy Wilnianki Heleny Pasierbskiej (1921–2010), członkini polskiego podziemia. Zaprojektował go litewski architekt Jaunutis Makariūnas. W listopadzie 2000 r. w miejscu symbolu pamięci odsłonięto memoriał autorstwa polskiego architekta Jarosława Skrzypczyka, sfinansowany przez Radę Ochrony Pamięci Walk Męczeństwa Rzeczypospolitej Polskiej.
Postawienie w 1990 r. krzyża w Ponarach upamiętniającego zamordowanych tu Polaków było symbolicznym spełnieniem pragnienia ks. Romualda Świrkowskiego, rozstrzelanego w Ponarach, które zapisał on na kartce wyrzuconej przez okno wiozącej go do Ponar ciężarówki. „Chciałbym, żeby w przyszłości w miejscu, w którym umrę, został ustawiony krzyż <…>“. Postawienie symbolu pamięci, nawet skromnego, zdaniem H. Pasierbskiej, było marzeniem wileńskich Polaków.
Na pomniku wykuto słowa w językach litewskim i polskim: „PAMIĘCI WIELU TYSIĘCY POLAKÓW / ZAMORDOWANYCH W PONARACH / W HOŁDZIE RODACY ZIEMI WILEŃSKIEJ. WIECZNY ODPOCZYNEK RACZ IM DAĆ/ PANIE, A ŚWIATŁOŚĆ WIEKUISTA NIECHAJ / IM ŚWIECI. AMEN.”
Za pomnikiem na tym samym postumencie stoi 7-metrowy metalowy krzyż. Pomnik otoczony jest murkiem z kamiennych bloczków. Po wewnętrznej stronie murku przymocowane są tablice z nazwiskami pomordowanych w Ponarach członków polskiego podziemia. Na tablicach znajdujących się za pomnikiem jest napis w językach litewskim i polskim: „ŻOŁNIERZE ARMII KRAJOWEJ, POLSKIEGO PAŃSTWA PODZIEMNEGO / POLSKA INTELIGENCJA I MŁODZIEŻ, / KTÓRZY ODDALI ŻYCIE ZA WOLNOŚĆ OJCZYSTEJ ZIEMI / CZEŚĆ ICH PAMIĘCI. RZĄD RZECZPOSPOLITEJ POLSKIEJ”.
Według szacunków polskiego historyka dr Moniki Tomkiewicz, w Ponarach w latach 1941–1944 zamordowano 1500–2000 Polaków. Prof. Piotr Niwiński i Helena Pasierbska podają większe liczby – od 2000 do 20 000. Na potwierdzenie tych liczb brak danych. Na dzień dzisiejszy znane są nazwiska 348 Polaków pomordowanych w Ponarach, które widzimy wyryte na tablicach.
W okresie okupacji niemieckiej Polacy w Wilnie zabijani byli z przyczyn politycznych: jako członkowie organizacji podziemnych (Związku Walki Zbrojnej (ZWZ), Armii Krajowej (AK)), ofiary łapanek ulicznych oraz zakładnicy.
Polska inteligencja od pierwszych dni września 1939 r. była na celowniku reżimu nazistowskiego. Polaków represjonowano w ramach akcji specjalnej „Intelligenzaktion”, której celem było zniszczenie najaktywniejszej politycznie i intelektualnie części narodu polskiego. W Ponarach rozstrzelano wielu współpracujących z podziemiem księży Polaków, gimnazjalistów, nauczycieli, harcerzy i innych patriotów. Dużo należącej do organizacji patriotycznych polskiej młodzieży rozstrzelano w maju 1942 r.
Kazimerz Pelczar (1894–1943) był jednym z prekursorów onkologii w Europie, słynął jako jeden z najlepszych lekarzy praktyków, wykładał na Uniwersytecie Stefana Batorego w Wilnie. W 1936 r. K. Palczarowi proponowano wyjazd zagranicę, oferowano pracę na różnych uniwersytetach, jednak postanowił on pozostać w Wilnie. Jako członek Polskiego Czerwonego Krzyża od 1939 r. zajmował się żydowskimi uciekinierami, wspierał polskie organizacje podziemne udzielając pomocy medycznej. Rozstrzelany z innymi zakładnikami przedstawicielami polskiej inteligencji 17 września 1943 r.
Profesor Uniwersytetu S. Batorego Mieczysław Gutkowski (1893–1943) był prawnikiem, znanymi ekonomistą, jednym z prekursorów stosowania zasad teorii ekonomii do analizy prawniczej w Polsce, specjalistą w zakresie skarbowości. W 1936 r. był obrońcą w procesie studentów należących do organizacji lewicowych. Uważa się, że fakt ten przyczynił się do wciągnięcia M. Gutkowskiego na listy represjonowanej polskiej inteligencji, które w 1941 r. przygotowali Niemcy oraz pomagające im struktury litewskiej Saugumy. Rozstrzelany wraz z innymi zakładnikami należącymi do polskiej inteligencji 17 września 1943 r.
Ks. Romuald Świrkowski (1886–1942), proboszcz parafii Świętego Ducha w Wilnie oraz przedstawiciel Kurii Arcybiskupiej w Wileńskim Dowództwie Związku Walki Zbrojnej. Bestialsko skatowany w Więzieniu na Łukiszkach, rozstrzelany 5 maja 1942 r. z grupą polskiej młodzieży.
Witold Szapski (1915–1943) i Maria Szapska (1920–1943). Działając z pobudek patriotycznych Maria w czasie wojny zaangażowała się w działalność podziemną. Jej mieszkanie stało się punktem łączności, w którym spotykali się ludzie potrzebujący różnego rodzaju pomocy. Tu poznała oficera polskiej organizacji podziemnej Witolda Szapskiego. 11 lipca 1942 W. Szapski został aresztowany. Niedługo potem aresztowano również Marię. Była ona przesłuchiwana w siedzibie gestapo przy obecnej ul. Aukų. Podczas jednego z przesłuchań 25 lutego 1943 r. Maria wyskoczyła przez okno z pierwszego piętra. Doznała mocnych obrażeń i została umieszczona w miejskim szpitalu, następnie przeniesiona do szpitala więziennego. 14 maja 1943 r. M. Szapska została na noszach wywieziona do Ponar.