Pomnik ku czci Żydów pomordowanych w Ponarach

Pomnik upamiętniający Żydów pomordowanych w Ponarach został odsłonięty 20 czerwca 1991 r. w ramach obchodów 50 rocznicy wybuchu wojny między faszystowskimi Niemcami i Związkiem Radzieckim oraz początku Holokaustu. Pomnik stworzony ku czci Żydów przez architekta Jaunutisa Makariūnasa przypomina kształtem dawny pomnik, zburzony przez Sowietów w okresie 1949–1952, podczas prowadzonej stalinowskiej kampanii antysemickiej. W części fasadowej granitowego pomnika wyryto napis w językach hebrajskim i jidysz. Po drugiej stronie pomnika znajduje się napis w językach litewskim, angielskim i rosyjskim: „WIECZNA PAMIĘĆ 70 TYSIĄCOM ŻYDÓW Z WILNA I OKOLIC, ZAMORDOWANYM I SPALONYM TUTAJ W PONARACH PRZEZ NAZISTOWSKICH OPRACÓW I ICH POMOCNIKÓW”.

Postawienie pomnika zainicjował mieszkający w Izraelu Wilnianin Joshua Epstein, który ofiarował na ten cel środki, oraz litewska wspólnota żydowska. Część środków przeznaczył również Rząd Republiki Litewskiej. Ten symbol pamięci jest głównym pomnikiem, przy którym co roku gromadzą się ludzie na obchody Dnia Pamięci o Ofiarach Holokaustu 23 września.

Masowe mordy w Ponarach wykonywał tak zwany Wileński Oddział Specjalny SD, podlegający niemieckiej bezpiece. Po raz pierwszy w dokumentach odnotowano go 15 lipca 1941 r. Na początku ten oddział litewskiej policji pomocniczej liczył około 100 członków, noszących odzież cywilną i białe opaski. Jesienią 1941 r., po dużych akcjach egzekucyjnych, liczba członków oddziału została zmniejszona do 40. W 1942 r. wydano im mundury SD. Pierwszymi organizatorami jednostki byli chorąży Petras Jakubka oraz porucznik Mečys Butkus. Od 23 lipca 1941 r. kierownictwo oddziału objął porucznik Juozas Šidlauskas, a po nim porucznik Balys Norvaiša, chociaż faktycznie szefem oddziału był podoficer SS Matin Weiss.

Szacuje się, że w Ponarach zamordowano 50 000–70 000 osób, wśród nich najwięcej Żydów z Wilna i Wileńszczyzny. W sowieckiej historiografii mowa o 100 000 „obywateli radzieckich”, którzy ponieśli śmierć w Ponarach, jednak liczba ta jest przesadzona. Ja wynika z danych izraelskiego historyka Jicchaka Arada, z istniejącej przed wojną wileńskiej społeczności żydowskiej liczącej 54 000–57 000 osób, ocalało około 6000 osób.

Latem i jesienią 1941 r. ludzie z ulic Wilna i getta albo więzienia na Łukiszkach byli pędzeni do Ponar głównie na piechotę, jak również wiezieni ciężarówkami. Na terenie miejsca masowych mordów kazano im usiąść na ziemi, następnie w niewielkich grupach odprowadzano do dołów i rozstrzeliwano. Część ofiar była wpędzana do dołów. Największe akcje zagłady Żydów przeprowadzono we wrześniu–listopadzie 1941 r., podczas nich rozstrzelano 33 000 wileńskich Żydów.

W latach 1942–1943 ludzi mordowano w Ponarach głównie w mniejszych grupkach, za wyjątkiem zagłady więźniów getta Litwy Wschodniej 5 kwietnia 1943 r., przywiezionych do Ponar pociągami. Część tych ludzi zastrzelono na terenie kolei albo miejscowości Ponary podczas próby ucieczki, innych odprowadzono do dołów i tam rozstrzelano. Ostatniego mordu Żydów dokonano w Ponarach 3 lipca 1944 r.