Muzeum w Ponarach

Po umocnieniu się na Litwie reżimu sowieckiego w II poł. lat 60. XX w., zaczęła powstawać sieć muzeów nawiązujących do wydarzeń II wojny światowej, których celem było nie tyle uwiecznienie pamięci o pomordowanych, ile zakorzenienie obrazu przeszłości korzystnego dla reżimu, jednocześnie dokonując legitymizacji samego reżimu. W latach 1959–1960 w miejscu dokonania masowych mordów w Ponarach założono muzeum, w którym planowano opowiadać o dokonywanej przez hitlerowców w Ponarach w okresie „Wielkiej Wojny Ojczyźnianej” zagładzie „obywateli radzieckich”.

Na początku Muzeum w Ponarach należało do Wileńskiego Muzeum Krajoznawczego, a od 1965 r. zostało przypisane do Muzeum Rewolucji LSRR jako jedna z jego filii. Pierwszym kierownikiem placówki został mianowany kustosz Stanislovas Liučvaitis, który zebrał materiał oraz przygotował pierwszą ekspozycję muzeum. Po założeniu muzeum zapewniono infrastrukturę informacyjną: przy wejściu na teren oraz przy dołach egzekucyjnych ustawiono metalowe stoiska informacyjne w językach litewskim i rosyjskim, uporządkowano doły. W tym okresie powstały również krótkometrażowe filmy propagandowe o Ponarach.

Pierwsza ekspozycja Muzeum Ponarskiego mieściła się w typowym drewnianym pawilonie, w tym samym miejscu znajdowało się również mieszkanie kierownika. Odwiedzający ekspozycję mogli zapoznać się z autentycznymi przedmiotami znalezionymi na miejscu masowych mordów oraz faksymiliami zdjęć z okresu wojny. Mimo że przeważającą część ofiar w Ponarach stanowili Żydzi, ich historia została zmarginalizowana, tj. uogólniano określając ofiary mianem „obywateli radzieckich”, „Wilnian”, „ludności cywilnej”, „mężczyzn, kobiet, dzieci i starców”, jak również podkreślano nie narodowość ofiar, lecz zawód.

Muzeum w Ponarach w okresie radzieckim cieszyło się niewielką popularnością. Większe finansowanie przyznawano w tym czasie na rozwój Muzeum IX Fortu w Kownie, przede wszystkim z uwagi na atrakcyjność tego miejsca dla reżimu sowieckiego: w więzieniu działającym tu w okresie międzywojennym więziono działaczy litewskiej partii komunistycznej. Oto jak swoje wrażenia z Ponar opisał mieszkaniec Leningradu tłumacz Boris Rozin, który przyjechał do Ponar w końcu lat sześćdziesiątych:

,,Po raz pierwszy przy ponarskich dołach znalazłem się we wrześniu 1959-go. Las, krzaki, zamiast dołów śmierci – duże, zasypane ziemią i porosłe trawą koła, nieco pogłębione i z tego powodu przypominające arenę cyrkową. Jesienny wiatr lekko poruszał trawą, która zadziwiła mnie swoim odcieniem: z jednej strony źdźbła były jaskrawozielone, z drugiej jaskrawoczerwone, zupełnie jak krew. Zapytałem staruszkę dozorczynie, siedzącą przy drzwiach muzeum: „Specjalnie posadziliście taką dwukolorową trawę dla upamiętnienia pomordowanych?” „Ależ skąd – odpowiedziała – sama rośnie, nikt jej nie pielęgnuje.”

Po raz drugi B. Rozin pojechał tam dwadzieścia lat później, w końcu lat osiemdziesiątych:

„Miejsce upamiętniające męczeńską śmierć było tak samo opustoszałe, a muzeum – drewniany budyneczek – pusty, samotna odwiedzająca, w towarzystwie psa, stała po przeciwnej stronie dołu. Wydawało się, że pomnik jest nieco pochylony.”

W 1983 r. z niejasnych przyczyn muzeum spłonęło. Po dwóch latach zostało ono odbudowane w tym samym miejscu, ale już murowane. W odbudowanym muzeum wykonano nową ekspozycję, która dużo uwagi poświęcała oporowi komunistów wobec reżimu nazistowskiego w LSRR oraz na Wileńszczyźnie. Z historii Ponar akcentowano epizod grupy tak zwanych spalaczy oraz ucieczki jej członków. W okresie 1983–1985, na podstawie projektu architekta Jaunutisa Makariūnasa z 1968 r., po raz pierwszy został uporządkowany pod względem architektonicznym cały teren masowych mordów, zbudowano ścieżki, wykonano oświetlenie, zbudowano pomniki – tablice informacyjne, architektonicznie wyróżniono również same doły śmierci.

Po odzyskaniu przez Litwę niepodległości oraz reaktywacji w 1989 Państwowego Muzeum Żydowskiego, Muzeum w Ponarach wraz z działającą w nim ekspozycją „Ponary – miejsce masowych mordów” zaczęło funkcjonować jako filia tego muzeum. W tum okresie ekspozycja muzealna została zmieniona w celu pokazania historii wszystkich pomordowanych tu grup ludzi, ujawnienia wielowarstwowego charakteru miejsca pamięci w Ponarach. Mimo że aspekt Holokaustu w nowej ekspozycji nabrał znaczenia, Ponary mimo wszystko prezentowano nie jako miejsce pamięci Holokaustu, lecz jako ogólne miejsce pamięci związane z II wojną światową.

W 2018 r. muzeum przemianowano na Centrum informacyjne Miejsca Pamięci w Ponarach, wykonano w nim ekspozycję prezentującą wykonane w latach 2015–2018 w miejscu masowych mordów badania geofizyczne i archeologiczne oraz ich wyniki.