Pierwszy pomnik upamiętniający Żydów oraz sowiecki pomnik poświęcony ofiarom terroru faszystowskiego

W tym miejscu ze środków Żydów ocalonych z Holokaustu w maju 1948 r. zbudowano pierwszy pomnik ku czci pomordowanych Żydów z napisami w językach rosyjskim i jidysz. Napis na pomniku w języku jidysz mówił o tym, że pomnik poświęcono „Wiecznej pamięci świętych męczenników – Żydów z Wilna i innych miejscowości, którzy zginęli z rąk oprawców faszystów hitlerowców, wrogów ludzkości”. Dalej w tekście przytoczony był cytat z Biblii w języku hebrajskim: „Ich krew woła z ziemi. Bóg niech pomści tych świętych męczenników. Dn. 1 mies. Menachem Avo 5704 r. [01.07.1944]. Niech ich dusze zostaną wplecione w węzeł życia.” Tekst w przekładzie na język rosyjski brzmiał inaczej: Wiecznej pamięci Żydów, którzy zginęli z rąk niemieckich faszystowskich morderców, najgorszych wrogów ludzkości. Lipiec 1941 – Lipiec 1944.” :Projekt pomnika przygotował artysta Michaił Klein, napisy na pomniku – rabin Chaim Szifrin oraz Grigorij Kab, przewodniczący wileńskiej żydowskiej wspólnoty religijnej. W zaświadczeniu sowieckiej bezpieki napisane jest, że pomnik kosztował 70 000–80 000 rubli, z których 15 000 rubli zebrała żydowska wspólnota religijna, a resztę – inni członkowie wspólnoty. Postawienie pomnika zainicjowali członkowie wspólnoty Dawid Gordon, Ilja Eisziszok oraz Dawid Żytomirski. Napis o nacechowaniu religijnym w jidysz i po hebrajsku był nie do przyjęcia dla sowieckich cenzorów i bezpieki, tak samo jak to, że napisy w różnych językach się różnią. Uznano to za wyraz nielojalności oraz nacjonalizmu Żydów. Dążąc do wstrzymania dowolnych inicjatyw publicznej działalności Żydów, nie pozwolono na uroczyste odsłonięcie pomnika, mimo że wspólnota żydowska planowała to zrobić podczas Jom Kipur.

Zamiast pomnika usuniętego w ramach zainicjowanej przez Kreml w latach 1948–1952 kampanii antysemickiej, postawiono sowiecki obelisk z napisem „Ofiarom faszystowskiego terroru”, który odzwierciedlał politykę pamięci przyjętą przez państwo sowieckie, niwelującą różnice między wszystkimi ofiarami reżimu nazistowskiego, określając je ogólnie mianem „obywateli radzieckich”, „ludzi radzieckich”, „pokojowych mieszkańców”, „mieszkańców Litwy”, „mężczyzn, kobiet i dzieci”.

Obelisk ten jest najstarszym symbolem pamięci na terenie miejsca zbrodni w Ponarach. Przy nim odbywają się 8 maja obchody rocznicy końca II wojny światowej, jak również 2 sierpnia w dniu pamięci o zagładzie Romów.